بخش مهمی از پروژه های عمران شهری، به پروژه های طراحی شهری اختصاص دارد که در زیر این عنوان کلان پروژه های سیما و منظر شهری شامل کف سازی ها، تجهیز گذرها و استقرار و نصب اثاثیهٔ عمودی شهری تعریف شدنی اند.
بخش مهمی از پروژه های عمران شهری، به پروژه های طراحی شهری اختصاص دارد که در زیر این عنوان کلان پروژه های سیما و منظر شهری شامل کف سازی ها، تجهیز گذرها و استقرار و نصب اثاثیهٔ عمودی شهری تعریف شدنی اند. بیشتر پروژه های مرتبط با سیما و منظر شهری، چه از نظر اجزائی و چه از نظر بهره برداری پروژه های عمرانی کوتاه مدت و میان مدت به شمار می روند؛ به همین منظور سالانه بخش مهمی از اقلام هزینه های عمرانی شهری را به خود اختصاص می دهند و گاه کار بدین جا می انجامد که از رهگذر پیش بینی های نادرست در طراحی یا محاسبات فنی شهرسازی، شاهد هدر رفتن منابع و اعتبارات عمرانی در این بخش باشیم و با توجه به این که این بخش از فعالیت های عمرانی اغلب در ذهن شهروندان تعریف مشخصی مانند احداث یک پل، خیابان، بزرگ راه و ... ندارد، این شیوه می تواند به واکنش هائی بعضاً نامطلوب بیانجامد به ویژه آن که بسیاری از تغییرات در حوزهٔ سیما و منظر شهری به درستی درک و احساس نمی شوند. ضرورت این نوع پروژه ها و پردازش برنامه ریزی شدهٔ آنها از جمله نکاتی است که می توان از منظر اقتصاد شهری به آن توجه کرد.
● جایگاه پروژه های سیما و منظر شهری در پروژ ه های عمرانی
شهرداری اصلی ترین متولی پروژ ه های سیما و منظر شهری هم از بعد اجرائی و هم از بعد نظارتی است. بخش عمده ئی از این پروژه ها شامل اصلاح هندسی معابر، جدول گذاری های کنار خیابان ها، کانال های هدایت آب های سطحی، کف سازی پیاده روها، احداث یا ترمیم روفوژ وسط خیابان ەا، نرده کشی گذرها و بزرگ راه ها، برپائی و نصب جایگاه اتوبوس، پل های عابر پیاده و ... می شود. به عبارت دیگر بخش مهمی از این پروژه ها به منظور تعیین حریم و مرز گذرها با کانال های هدایت آب های سطحی، یا پیاده روها و یا تعیین مرز میانی گذرها و ... به کار می آید که اهمیت در خوری دارد. بخش دیگر این پروژه ها، شامل برپائی و نصب عناصر عمودی شهری مانند جایگاه اتوبوس ، انواع تابلو، پل های عابر، سطل های جمع آوری زباله و ... است. این نوع عناصر از منظر زیبائی و هارمونی در مقایسه با دیگر عناصر شهری موجود از نظر کارکردی نیز نقش مهمی در هدایت شهروندان از نظر مسیریابی، آمد و شد عرضی در گذرها و بهداشت محیط دارد. از این رو این نوع پروژ ه ها بخش مهمی از فعالیت های عمرانی جاری شهرداری را به خود اختصاص می دهد و باعث صرف بخشی از منابع و اعتبارات شهرداری ها می شود.
● اعتبارات جاری عمرانی و تأثیر آن بر اعتبارات عمرانی بلندمدت
با افزایش اعتبارات جاری عمرانی، امکان برنامه ریزی و اجرای پروژه های عمرانی بلندمدت و استراتژیک در حوزهٔ شهری کاهش می یابد. این امر به معنای کم اهمیت بودن و یا بلامانع بودن پروژه های جاری عمرانی نیست اما هر نوع بی دقتی در اجرای این پروژه ها علاوه بر تکرار پروژ ه های جاری، موجب عدم تخصیص اعتبارات عمرانی در بخش های بلندمدت و استراتژیک می شود. به طور مثال اگر جدول یکی از کانال های معابر تخریب شود، با پدیده ئی هم چون نفوذ آب به سطح معابر و خیابان روبه رو می شویم که علاوه بر مشکلات جاری، می تواند آثار تخریبی دیگری چون سائیدگی آسفالت و ... را به همراه آورد که هزینه های بیشتر دیگری در پی دارد. این امر نمونه ئی از ضرورت توجه به اعتبارات جاری عمرانی است که باید به صورت سالانه پیش بینی شود و چه بسا به صورت روزانه تخصیص یابد. اما نباید فراموش کرد که درگیری دائمی شهرداری ها با پروژه های جاری عمرانی چه به دلیل عدم طراحی مناسب، نتیجه ئی جز اتلاف منابع و اعتبارات عمرانی شهری در پی نخواهد داشت.
از دیگر نکته های مهم در مورد اعتبارات این است که تخصیص سالانه به معنای هزینهٔ نامطلوب آن نیست. متأسفانه مواردی به چشم می خورد که شاهد نوعی سردرگمی در اجرای این نوع پروژه های عمرانی هستیم. متأسفانه سلیقه ئی بودن، بخشی از ماهیت پروژه های سیما و منظر شهری است که زمینه ٔ اتلاف و دوباره کاری در این نوع اقدامات عمرانی را فراهم آورده است. به طور مثال جمع آوری جدول های وسط خیابان و نصب نرده دوبارهٔ آن، جمع آوری جایگاه های اتوبوس و طراحی های متنوع از آن و جایگزین کردن آنها، از این گونه موارد است. یکی دیگر از موارد مرتبط و قابل تجدید و تکرار، تغییرات پیوستهٔ کف سازی در برخی معابر است. آسفالت پیاده رو، موزائیک کردن، تغییر مدل موزائیک و ... در فواصل کوتاه از جمله موارد قابل مشاهده در این حوزه از پروژه های عمرانی است که اغلب دستخوش تغییرات سلیقه ئی می گردد. به طور خلاصه نمونه هائی از این دست فرایند اجرای پروژه های جاری عمرانی پیوسته دیده می شود. به نظر می رسد که برای این نوع پروژه ها در شهر و در یک مکان خاص همواره اعتبار تخصیص می یابد بدون آن که تغییر محسوسی در شرایط و کیفیت معماری و یا رفاه شهری پدید آورد.
در این شرایط شاهد آثار مستقیم و نامطلوب اعتبارات جاری عمرانی بر اعتبارات عمرانی بلندمدت هستیم.
به علاوه باید گفت که شهرها همواره در تنگنای اعتبارات عمرانی و برنامه ریزی های بلندمدت به سر می برند. اجرای اعتبارات عمرانی استراتژیک برای حل مشکلات بنیادی شهر مستلزم تخصیص هزینه های زیادی است. از طرفی این پروژه ها با توجه به طولانی بودن روند اجرای آنها، گاه با عدم مطلوبیت در میان آن دسته از مدیران شهری که خواهان لمس آثار فوری اقدامات خود هستند، روبه رو می شود.
شاید یکی از دلایل مدیریتی گرایش به اجرای پروژه های جاری عمرانی، طراحی سریع آنها و نیاز محدود به کار کارشناسی است. این پروژه ها اغلب در حوزهٔ تصمیم های فردی مدیران شهری و یا حداکثر محیط اداری آنان جمع بندی و اجرائی می شود و نیازی به گردش کار اداری برای دریافت مصوبه از طریق مراجع بالاتر را ندارد. به این ترتیب فرصتی پدید می آید تا مدیران شهری فارغ از مشکل طولانی شدن مصوبات عمرانی بلندمدت و استراتژیک، اعتبارات خود را به پروژه های جاری کوتاه مدت اختصاص داده، به نوعی فعالیت عمرانی در سطح شهر بپردازند. باید تأکید کرد به همان اندازه که پروژه های جاری عمرانی در فرایند مدیریت شهری پذیرفته شده است از منظر اقتصاد شهری به آنها بیشتر به چشم یک محدودیت نگریسته می شود. به عبارت دیگر اجرای هر پروژه ٔ جاری عمرانی به معنای کاهش اقدامات عمرانی بلندمدت خواهد بود. حال چنان چه ین پروژه های جاری، از ضرورت یا کیفیت مطلوب نیز بی بهره باشند، آن گاه به شکل منفذی برای اتلاف منابع شهری رخ می نمایند.
● تعادل بخشی میان اعتبارات جاری عمرانی و پروژه های عمرانی بلندمدت
شکی نیست که در شهرهای کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه اولویت مهم در تأمین حقوق شهروندی، تأمین امکانات شهری به منظور تسهیل فرایند فعالیت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... شهروندان از طریق فرایند مدیریت شهری است. با این توصیف بی گمان ارزش اجرای یک پروژهٔ عمرانی مانند احداث یک بزرگ راه با اجرای کف سازی یک خیابان یکسان نیست. حتی میان احداث یک پل عابر پیاده و تغییر وضعیت مداوم روفوژ وسط یک خیابان هم نمی توان ارزش و اهمیت یکسان قائل شد. یادآوری این مثال ها به معنی قربانی کردن و یا بی اهمیت دانستن ارزش های معماری و زیبا شناختی در شهر نیست. بلکه بحث بر سر این است که تا زمانی که شهرها در کیفیت امکانات پایه ئی خود با بحران روبه رو هستند و از دیگر سو تأثیر نوسان های اقتصادی مانند تورم دورقمی، محدودیت هائی جدی در راه دریافت بیشتر عوارض از شهروندان ایجاد می کند، نمی توان اعتبارات محدود را به شکلی نسنجیده صرف آزمون و خطاهای سلیقه ئی در حوزهٔ پروژه های جاری عمرانی کرد. بنابراین تعادل بخشی میان این نوع پروژه ها با فعالیت های عمرانی بلندمدت مستلزم برنامه ریزی بلندمدت شهرداری ها است. از سوئی هزینه نکردن در این بخش می تواند با پیش بینی تشویقی برای مدیران اجرائی پروژه های جاری عمرانی همراه باشد تا آنها فعالیت خود را بدون طی نمودن فرایند برنامه ریزی پیش بینی شده، امتیازی در جهت کسب موقعیت های اقتصادی و اداری بهتر تلقی نکنند.
● نتیجه گیری
توجه به سیما و منظر شهری هم از جنبهٔ معماری و زیبائی شناسی و هم از نظر ارتقاء کیفیت رسیدگی به اسباب و اثاثیه شهری در فرایند مدیریت شهری از اهمیت بسیاری برخوردار است. با این حال شناخت و ماهیت این نوع فعالیت ها و اثر عمرانی آنها در شهر با توجه به پی آمدهای اقتصادی و جذب اعتبارات عمرانی نیز از اهمیت برخوردار است. به عبارت دیگر پروژه های مرتبط با سیما و منظر صرفاً نباید از دید معماری و شهرسازی بررسی شوند بلکه از نظر اقتصادی نیز باید توجیه شوند؛ طوری که این پروژه ها نیز طول عمر مشخصی داشته باشند. مثلاً اجرای یک رفوژ وسط خیابان دست کم مستلزم پنج سال ارزش و اعتبار ماندگاری است و در طول این مدت صرفاً هزینه های نگهداری به آن تخصیص یابد. در مورد محورهای مهم ترافیکی نیز باید در قالب تصمیمات استراتژیک، تکلیف سیما و منظر شهری را مشخص کرد. به عبارت دیگر برای پیش برد فعالیت های عمرانی در حوزهٔ سیما و منظر شهری، صرف جاری بودن اعتبارات این پروژه ها نباید در بین مدیران شهری تلقی تخصیص و هزینه کردن پدید آورد. در حال حاضر در بخش پروژه های جاری عمرانی و نحوهٔ تخصیص و کنترل آن مطالعات مشخصی وجود ندارد و اساساً ماهیت متغیر این نوع پروژه ها و آثار آن بر بهبود کیفیت زندگی در شهرها مورد ارزیابی قرار نگرفته است. و این خلاء به وجود آمده موجب ایجاد روزنه ئی جهت ریزش درآمدها شده است.
منبع ماهنامه شهر و ساختمان
